W serialu „Downton Abbey”, opowiadającym o arystokratach z początku XX wieku, hrabina wdowa dziwi się, gdy słyszy słowo „weekend”. Choć może to wydawać się nieco śmieszne, pojęcia takie jak „wakacje” mogły być arystokracji nieznane – wszak trudno definiować czas wolny osoby, która nie musi pracować.

Inaczej również definiowano ulubiony dziecięcy okres w roku. Według „Encyklopedii Staropolskiej” Zygmunta Glogera: „Wakacje, czyli czas letniego wypoczynku, trwały zwykle po dawnych szkołach jezuickich od dnia Św. Ignacego do św. Idziego, czyli od ostatniego lipca przez sierpień do d. I-go września”. Jak można zauważyć, termin „wakacje” dotyczył przede wszystkim uczniów i czasu letniego wolnego od zajęć, nie wiązał się zaś np. z urlopami dorosłych.
 

Wakacje w domu – największa radość

Stanisław Kostka Zamoyski był surowym ojcem i nie chciał pozwolić synom na wakacyjny powrót do domu. portret anonimowego autorstwa wg miniatury J.B. Augustina, pocz. XIX w. Ze zbiorów Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/MR/1702)

W przypadku arystokracji było to słowo znane szczególnie wśród młodzieży wysłanej na uniwersytety. Był to czas, w którym dobrze urodzeni studenci mogli odbyć podróż po Europie lub powrócić do rodzinnych domów – chyba, że rodzice sobie tego nie życzyli. Za przykład mogą tu służyć synowie Stanisława Kostki Zamoyskiego i Zofii z Czartoryskich – po wyjeździe na zagraniczne uczelnie ojciec pozwolił im wrócić w rodzinne strony dopiero po pięciu latach. Generał Władysław Zamoyski wspominał:

w listach błagaliśmy ojca, by nam pozwolił pojechać na wakacje do kraju, przynajmniej na parę tygodni, a choćby na kilka dni, jeżeli nie do Warszawy, to do Podzamcza, bo już dłużej prawie wy-trzymać nie możemy. Zapewnialiśmy, że to dodałoby nam zdrowia, sił, większej ochoty do nauk. Ale ojciec ubłagać się nie dał.

Nawiasem mówiąc, żal w Zamoyskich budził nie tylko brak zaproszenia ze strony ojca na wakacje, ale także warunki, w których podróżowali na uczelnie. Władysław ze smutkiem wspominał, że jego dwaj starsi bracia, Konstanty i Andrzej, po ukończeniu „kursu genewskiego” wysłani zostali do Edynburga, natomiast Jan i Władysław:

nie do Anglii, do starszych braci, ale do wstrętnego Berlina kazał nam się ojciec przenieść na ukończenie nauk. Nie dość było tego. Ojciec kazał nam tę podróż odbywać nie pocztą, ale najętym furmanem wzdłuż Renu przez Kolonię.

Nie była to więc podróż w komfortowych warunkach, na jaką zasługiwał młodzieniec z tak znamienitej rodziny. Kiedy surowy ojciec zezwolił synom na wakacyjny powrót w rodzinne strony, jeden z nich tak opisywał ten radosny czas:

Wesołość nasza przez dwa miesiące wspólnego na wsi pobytu dochodziła czasami do szału, który zaledwie miarkować się dawał powagą ojca i więcej, co prawda, pozorną, niż istotną jego surowością.

Letni pobyt synów niezmiernie cieszył też ich matkę. Na pamiątkę tego lata Zofia Zamoyska nakazała wykuć na cokole w Podzamczu:

Pamiątka

 Miłego czasu roku 1821

w którym pierwszy raz

widziałam zebrane przy mnie

 wszystkie dzieci moje.

Jeśli tylko nie wzywała rodzina, można było wybrać się na wycieczkę. W tym celu w 1821 roku powstał nawet poradnik napisany przez Ignacego Lubicza Czerwińskiego zatytułowany: „Panicz Wojazer, czyli Co ón wprzód umieć i wiedzieć powinien w zagranicznych podróżach, dalszego wykształcenia ciała i umysłu swego szukać zechce”. Autor zauważał, że wyjazdy do obcych krajów powinny służyć dalszej edukacji młodzieńca i odróżniał je od błąkania się i włóczęgi od kraju do kraju.

Podróże nie wiązały się jednak wyłącznie z okresem wakacji. Jeśli prześledzić wspomnienia czy pamiętniki dziewiętnastowiecznej arystokracji, z pewnością zwróci się uwagę, że odbywała ona wycieczki bez względu na porę roku. Przykładowo: Zofia Zamoyska wraz z mężem wyjechała latem 1803 roku do Anglii, gdzie bawiła przez 8 miesięcy tamże przyjemnych. Z kolei w latach 1852–1853 Adam Potocki i Katarzyna z Branickich odbyli wyprawę do Egiptu, Nubii, Ziemi Świętej, Syrii, Azji Mniejszej, Archipelagu Greckiego i Turcji. Jak zatem widać, opuszczano domowe rezydencje na znacznie dłużej niż dwa wakacyjne miesiące. Co robiła zatem arystokracja w upalne, letnie dni?

Jerozolima. Zdjęcie wykonane w czasie podróży Adama i Katarzyny Potockich („Adama i Katarzyny z Branickich Potockich podróż do Egiptu, Nubii, Ziemi Świętej, Syrii, Azji Mniejszej, Archipelagu Greckiego i Turcji r. 1852 i 1853”. Ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. F.25473-25482, F.118282-F.118304/AFF.II-31)

Do Cieplic, Karlsbadu, Wiesbaden…
Największą popularnością cieszyły się letnie wyjazdy „do wód”. Nie był to pomysł dziewiętnastowieczny, na przykład w Cieplicach (Bad Warmbrunn) już w XVII wieku chętnie bywała Marysieńka Sobieska i jej syn Jakub. Sezon w uzdrowiskach rozpoczynał się w początkach maja, arystokracja natomiast pojawiała się na miejscu wraz z nastaniem lipca. Wśród polskich hrabiów i książąt popularne były ośrodki wypoczynkowe w Niemczech, nic zatem dziwnego, że w Wiesbaden specjalnie dla gości z Polski sprowadzano nawet dwa polskojęzyczne dzienniki: „Kurier Warszawski” i „Dziennik Poznański”.

Polaków spotkać można było także w Teplicach, Karlsbadzie, Marienbadzie (Mariańskie Łaźnie), Franzensbadzie (Franciszkowe Łaźnie; tu szczególną popularnością cieszyły się kąpiele błotne), Ausee, Baden pod Wiedniem i Kaltenleutgeben – w tym ostatnim przebywał nawet Henryk Sienkiewicz, a polska arystokracja, próbująca zyskać względy znanego pisarza, wyprawiała na jego cześć uroczyste obiady i kolacje. Nie wszyscy jednak byli równie mile witani. W uzdrowiskach monarchii habsburskiej niechętnie patrzono na gości z Rosji. Włodzimierz Dzieduszycki odnotował, że niemile widziany jest książę Golicyn z przyjaciółką. Z kolei po 1870 roku Francuzi raczej nie odwiedzali ośrodków niemieckich.
Gdy wczesną jesienią temperatura zaczynała spadać, polskim gościom pozostawało albo wrócić do swoich majątków, albo przenieść się w cieplejsze rejony. Kierowano się np. do włoskiego Merano lub nad Adriatyk. Wynajmowano wille w Abacji (Opatija), Lovran lub Fiume (Rijeka) – tak ostatnie lata życia spędził chociażby Włodzimierz Dzieduszycki.

Popularność zyskiwał także Sopot – oprócz wspomnianego Dzieduszyckiego miasteczko odwiedzili także Michał Ogiński, Alfred Jełowiecki czy Janowa Tyszkiewiczowa z synami. Warto jednak pamiętać, że pamiątką znad morza mogła być wówczas co najwyżej muszelka, ale nie opalenizna, którą uważano za cechę ludzi ubogich, pracujących w skwarze dnia. Jedna z ziemianek pisała o swoich córkach:

Będzie mi wstyd odwieźć je na pensje; opalone wyglądają niczym wieśniaczki czy Cyganki, a jak od słońca psuje się cera […] każę Rózi i Zosi myć się w zsiadłym mleku i okładać choćby twarze i szyje plasterkami świeżych ogórków, a może uda mi się je trochę wybielić przed powrotem na pensję.

Sopot na przełomie XIX i XX wieku (pocztówka ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. DŻS XII 8b/p.15/37)

Walc w wodzie

Warto wspomnieć, że arystokracja wspierała także własne działania, odwiedzając chętnie uzdrowiska, których właścicielami były znane rody: Iwonicz należący do Załuskich oraz Rymanów Potockich. A jak wyglądała kuracja? Oddajmy głos księżnej Izabeli Czartoryskiej, która na początku XIX wieku wybrała się do słynnych Cieplic:

Drzwi otwierają się ciągle i coraz to ukazuje się postać w długiej białej koszuli, zanurza się w wodę jak widmo, gubiąc się za chwilę w tłumie […]. Siedziałam w swoim kącie i oczekiwałam z niecierpliwością rozstania z tym towarzystwem. Przy wyjściu, całkowicie zmoczona, z trudnością zdołałam ściągnąć olbrzymią koszulę, w której się kąpałam. Zarzucono mi na ramiona okrycie z flaneli, lecz mimo to drżałam z zimna.

Widocznie tylko pierwsze wrażenie było złe, bo już po dwóch dniach księżna zanotowała:

Kąpiele mi służą, a przy tym bawią. Dzisiejsze popołudnie było szczególnie zabawne. Zaproponowałam damom, aby zatańczyły w wodzie walca. Ofiarowałam się śpiewać i udawać orkiestrę.

Lato w popularnych uzdrowiskach z jednej strony służyło podreperowaniu zdrowia, z drugiej zaś było pewnego rodzaju towarzyskim obowiązkiem. Kurort wybierano nie tylko pod kątem leczonych tam dolegliwości, ale także ze względu na towarzystwo. Nic zatem dziwnego, że Leopold Mieczkowski, lekarz zdrojowy w Ciechocinku, już pod koniec XIX wieku kwaśno zauważał:

Chorzy tracą zupełnie cel swego przybycia, skoro długi czas marnują̨ na wykwintne śniadanka, obiady lub kolacje, na nocne zabawy, bale i inne rozrywki, które przeciągają̨ się  poza północ. […] Gdzie nie wystarcza powaga lekarska, tam przy zakładach leczniczych policja powinna zabronić, ażeby bale przeciągały się poza północ i nie odbywały się̨ częściej jak raz a najwyżej dwa razy na tydzień. Nie idzie bynajmniej za tym, by zabraniało się̨ bezwarunkowo tych zabaw, tylko by z nich rozsądnie i z umiarkowaniem korzystać.

Ciechocinek, czyli towarzyskie zobowiązania wygrywają ze zdrowiem (pocztówka ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. DŻS XII 8b/p.3/2)

Powozem, dyliżansem, pociągiem
Chętnie obieranym celem wakacyjnych (i nie tylko!) podróży była Francja – popularnością cieszyło się położone nad Zatoką Biskajską Biarritz, ale także kasyna w Monte Carlo i Nicei. Stałym bywalcem we francuskich salonach gier był Zygmunt hr. Szembek, który jako pamiątkę z podróży przywiózł zaciągnięte tam długi.

Popularnością cieszyły się europejskie stolice, chociaż podróż do nich wiązała się z pewnymi niedogodnościami. Przykładowo trasę Lwów–Wiedeń pokonywano pocztą cesarską, a cała podróż trwała cztery dni i jedenaście godzin. Wchodziły w to dwa noclegi (w Tarnowie i Ołomuńcu). Latem poczta wyruszała ze Lwowa o godzinie 21.30, a podróż dostarczała nie lada emocji – utrudnienia stanowiły chociażby wody rzek (Sanu, Wisłoki czy Dunajca), które uszkadzały mosty i podmywały gościńce. Dwa razy w tygodniu, o godzinie 19, ruszał z Krakowa dyliżans pruski – podróżowały nim zazwyczaj osoby zainteresowane uzdrowiskami na Dolnym Śląsku czy wizytami w Dreźnie lub Lipsku, które stanowiły wówczas popularny cel podróży.
Najzamożniejsi mogli liczyć podczas podróży na wygodne noclegi. Przykładowo, jadąc ze Lwowa do Warszawy można było skorzystać z gościny w majątkach Ludwika Rastawieckiego czy Tytusa Wojciechowskiego, a także u Szeptyckich w Łaszczowie, Fredrów w Grodysławicach lub też u Dzieduszyckich w Tarnawatce.

„Plan kierunku Drogi Żelazney Warszawsko-Widenskiey”, 1834–1846 r. (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. ZZK 295)

Zmiany przyniosła rozbudowa kolei – ogromnym ułatwieniem było powstanie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, której pierwszy odcinek otwarto w 1844 roku. W trasie tej jeździły wagony czterech klas, w tym pierwszej, która przeznaczona była właśnie dla arystokracji. W latach 1847–1848 wy-budowano Kolej Krakowsko-Górnośląską łączącą Kraków z Mysłowicami, a w 1861 linię Kraków–Lwów.

Nie wszyscy jednak byli do nowego środka transportu przekonani. Na przykład w dobrach nie-świeckich Radziwiłłów pociągi nie jeździły, gdyż właściciel uznał, iż poniżej jego godności jest to, by gwizdała na niego lokomotywa. Stało się tak, mimo iż położono już tory i kupiono odpo-wiednią salonkę.

Dyliżans – niezbyt wygodny, ale relatywnie szybki (francuska grafika z pierwszej połowy XIX wieku, ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. G.37961)

Kolej była nie tylko udogodnieniem dla podróżnych, ale także szansą na rozwój uzdrowisk. Po uruchomieniu trasy Kraków–Lwów nie trzeba było już jechać trzy dni powozem z Krakowa do Iwonicza, ale można było udać się pociągiem do Tarnowa, a stamtąd wyruszyć w zaledwie kilkugodzinną przejażdżkę powozem do uzdrowiska. Z korzyści płynących z kolei zdawali sobie sprawę również Załuscy, którzy aktywnie zabiegali u władz o doprowadzenie torów bezpośrednio do Iwonicza. Udało się to za sprawą Michała Załuskiego w 1884 roku.

Był to przede wszystkim sukces wizerunkowy – bo chociaż stacja nazywała się „Iwonicz”, to tak naprawdę mieściła się 11 kilometrów od kurortu.

Czym podróżowano przed rozwojem kolei? Wciąż popularne były własne powozy, które pozwalały zabrać najwięcej bagaży oraz niezbędnej do pomocy służby. Korzystano także z dyliżansów – wybierali je nawet najzamożniejsi, jeśli chcieli przyspieszyć swoją podróż. Unikano w ten sposób kłopotów z częstymi popasami i utrzymaniem licznej służby. Interesujące było także funkcjonowanie ekstra-poczt, które można było zamówić indywidualnie. Popularnością wśród mieszkańców Królestwa Polskiego cieszyły się ponadto funkcjonujące od 1838 roku steinkellerki (od nazwiska założyciela, Piotra Steinkellera) – lekkie, szybkie i wygodnie dyliżanse.

Czas w letnich rezydencjach
Aby zaznaczyć wysoki status społeczny, nie trzeba było wybierać się w dalekie podróże – wystarczyła po prostu zmiana rezydencji. Zofia Zamoyska i Stanisław Kostka Zamoyski z przyjemnością spędzali sezon letni w Podzamczu. Księżna Luiza Radziwiłł w lecie chętnie odbywała wraz z dziećmi wycieczki powozem do podpoznańskiego Lasku Dębina, który na jej cześć nazwany został Louisenhain – Gajem Luizy. Za namową żony jej mąż – namiestnik Wielkiego Księstwa Poznań-skiego Antoni Radziwiłł – wybudował w tym miejscu nawet pałacyk myśliwski, który później przekształcony został w kawiarnię. Letnie miesiące Radziwiłłowie spędzali również w swoim pałacyku w Antoninie. To także książęca para spopularyzowała wśród Poznaniaków wycieczki do Kobylegopola.
Nie tylko w wakacje korzystano z możliwości odwiedzin u rodziny. Leon Dembowski pisał:

Szlachta polska, dla której życie towarzyskie jest koniecznym do istnienia warunkiem, siedziała ciągle na wózku, w odwiedzinach u krewnych i przyjaciół, przyjeżdżając z jednego końca kraju na drugi.

„Odpoczynek na polowaniu” – obraz Maksymiliana Gierymskiego (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. MP 1379 MNW)

Goście przybywali do rezydencji również na polowania, które świadczyły o statusie społecznym uczestników. Pomimo faktu, że w niektórych dobrach organizowano tę rozrywkę nawet cztery razy w miesiącu, najważniejsze były jesienne łowy, które przygotowywano już od początku lata, a w jego połowie rozsyłano zaproszenia na październik czy listopad. Były one ręcznie wypisane, ilustrowane przedstawieniami zwierząt oraz herbem gospodarza. W 1909 roku zaproszenia hrabiego Antoniego Potockiego ilustrował sam Wojciech Kossak.
Koniec lata nie był więc jednoznaczny z końcem podróży, kontaktów towarzyskich czy odwiedzin u rodziny – dla arystokracji oznaczał tylko spadek temperatur i zmianę pogody, co mogło zmuszać do zmiany miejsca pobytu lub szukania nowych rozrywek dla swoich gości.

Artykuł ukazał się pierwotnie w serwisie Tytus.edu <https://tytus.edu.pl/2019/07/16/wakacje-xix-wiecznej-arystokracji-czas-podrozy-i-rozrywki-tak-jak-kazdy-inny/>

Bibliografia:
•    Aldona Cholewianka-Kruszyńska, Piękna i dobra. Opowieść o Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, wyd. Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Kozłówka 2008.
•    Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.
•    Ignacy Lubicz Czerwiński, Panicz Wojazer czyli Co ón wprzód umieć i wiedzieć powinien w zagranicznych podróżach, dalszego wykształcenia ciała i umysłu swego szukać zechce, J. Schnayde, Lwów 1821.
•    Kazimierz Karolczak, Arystokracji galicyjskiej „podróże do wód”, [w:] Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu, wstęp i red. Franciszek Leśniak, Kraków 2000.
•    Jan Łoziński, Maja Łozińska, Życie codzienne arystokracji, PWN, Warszawa 2013.
•    Portret kobiecy: Polki w realiach epoki, t. 1, red. nauk. Maria Korybut-Marciniak, Marta Zbrzeźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego–Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Łódź–Olsztyn 2014.
•    Wojciech Tomasik, U wód. O nienowoczesności uzdrowiska, „Teksty Drugie”, r. 2014, nr 1, s. 327–334.
•    Lech Trzeciakowski, Maria Trzeciakowska, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815–1914, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1982.

Chcesz być na bieżąco?

Zapisz się do newslettera Dziewczyny z historią:

ARTYKUŁY

O MNIE

KONTAKT

STRONA GŁÓWNA

agata@dziewczynazhistoria.pl

Znajdziesz mnie na: